Civil Military Relations and Media

दहशतवादाचा चक्रव्यूह!

१३ जुलैच्या बॉम्बस्फोटांमुळेमहानगरी मुंबईला पुन्हा एकदाआतंकवादाचा सामना करावालागला आहे . या स्फोटांनीमोठ्या प्रमाणावर जीवितहानीकेली नसली तरीही लोकांमध्येभीती निर्माण केली आणिअनेकांच्या जुन्या जखमाजागवल्या . लोकांना कायमच२६ / ११सारख्या मोठ्याघटनांची भीती वाटत राहावी ,हेच छोट्या हल्ल्यांचे एक उद्दिष्टअसते . त्या दृष्टीने सरकार आणि सुरक्षा यंत्रणेचे लक्ष्य लोकांमधली सुरक्षिततेचीभावना मजबूत ठेवणे हे असले पाहिजे . म्हणूनच याक्षणी असा प्रश्न विचारावासावाटतो की २६ / ११नंतर आपले सरकार आणि सुरक्षा यंत्रणांनी असे काय केले , जेवेगळे आहे आणि ज्यामुळे नागरिकांना अधिक आश्वस्त वाटावे ?

राजकारणी गटाकडे उत्तरे नसतात , तेव्हा त्यांना दुसऱ्याच्या चुका काढण्यात स्वारस्यअसते . मुंबईचे दुर्भाग्य असे की अशा राजकारण्यांची इथे अजिबात कमी नाही !बॉम्बस्फोटाच्या आगीत प्रत्येकाने आपले हात शेकले आणि आपापले राजकारण पुढेरेटण्याचा प्रयत्न केला . कोणी बाहेरच्यांना दोष दिला तर कोणी दुसऱ्या पक्षाच्यामंत्र्यांना ! मुंबईच्या प्रतिकार क्षमतेला सगळ्यात मोठा धोका कोणता याचे उत्तरएकदम सोपे आहे आणि ते म्हणजे दिशाभूल करणारे राजकारण . खरे तर यामुळेमुंबईच्या सुरक्षेची कारणमीमांसा त्याच चक्रव्युहात फिरत राहते . त्यामुळे त्याचीपर्यायी मीमांसा होणे गरजेचे आहे . त्याचे मुख्य पैलू पुढीलप्रमाणे आहेतदृश्य आणि अदृश्य सुरक्षा यंत्रणा : सुरक्षा यंत्रणा दोन प्रकारची असते . एक प्रकार दृश्यसुरक्षा , जी हल्ला झाल्यानंतर काम करते , पण दुसरी सुरक्षा म्हणजे अदृश्य सुरक्षायंत्रणा . अनेकदा लोकांना आश्वस्त करण्यासाठी दृश्य सुरक्षा यंत्रणा मजबूत केली जाते, त्यामुळे जास्त पोलिस , चांगल्या बंदुकी , चांगल्या गाड्या यावर भर दिला जातो .पण त्यामुळे सुरक्षेची जाचकता वाढते आणि अतिकडक सुरक्षा देखील भीतिदायक ठरते. तसेच दृश्य सुरक्षा फक्त हल्ल्यानंतर काम करू शकते . सुरक्षा व्यवस्थेचे मुख्य लक्ष्यदहशतवादी हल्ले टाळणे हे असते . त्यासाठी अदृश्य सुरक्षा यंत्रणा सुदृढ करण्याचीगरज आहे . साध्या वेशातील पोलिस आणि खबरी यंत्रणांची गरज आहे . अशा यंत्रणा, ज्या घटनेची माहिती नियोजनाच्या पातळीवरच बाहेर काढू शकतील आणि त्यामुळेघटना टाळणे शक्य होईल .प्रोत्साहित पोलिस दल : हवालदार आणि उपनिरीक्षक पातळीवरच्या दलाचा सहभागव समन्वय वाढवणे आणि नागरिक दक्षता कार्यक्रमांचे नियोजन करणे गरजेचे आहे .हवालदार म्हणजे पोलिस यंत्रणेचे कान आणि डोळे असतात असे अनेकवेळा म्हणालेजाते , पण त्यांचा सहभाग वाढवण्यासाठी त्यांना प्रोत्साहित करण्याची , तसेच त्यांचीनिर्णयक्षमता वाढविण्याची गरज आहे . तळच्या पातळीवरील पोलिस कधी प्रोत्साहितहोतील ? त्यांचे अधिकारी कार्यक्षम असतील , तर . त्यामुळे कार्यक्षम अधिकाऱ्यांनाप्रोत्साहन देणे आणि पोलिस दलाच्या नेमणुका व बढत्या यांतील भ्रष्टाचार मिटवणे हीराज्य सरकारची अतिशय महत्त्वाची जबाबदारी आहे . जागरूक जनतेने फक्तबॉम्बस्फोटानंतर जाब विचारण्याऐवजी , या नियमित कामाकडे लक्ष ठेवले पाहिजे .त्यामुळे सरकार आणि यंत्रणा सजग व उत्तरदायी राहील .सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे पोलिस यंत्रणेचा विस्तार आणि विभाजन . मुंबई पोलिसएकाच वेळी अनेक दगडांवर पाय ठेवून आहे . पोलिस दलाने ताण आहे असे म्हटल्यास, ती अकार्यक्षमता दाखविणाारी सबब न मानता त्याचा गांभीर्याने विचार व्हायलाहवा व त्यावर ठोस उपाययोजना व्हायला हवी . मुंबई पोलिस एकाच वेळीअतिमहत्त्वाच्या व्यक्तींची सुरक्षा , सण - उत्सवांची सुरक्षा , महत्त्वाच्या जागांचीसुरक्षा , नैसर्गिक आपत्ती निवारण आणि एकंदर कायदा आणि सुव्यवस्था अशा अनेकगोष्टींकडे लक्ष देत असतात . त्यामुळे अधिक प्रभावी कामासाठी या दलाचेविकंेद्रीकरण किंवा विभाजन गरजेचे आहे का , याचाही विचार गांभीर्याने केलापाहिजे . सार्वजनिक कार्यक्त्रम आणि राजकीय सभा हा संवेदनशील विषय आहे , पणआपली जीवनपद्धती आपल्याला असलेल्या धोक्यांमुळे बदलावी लागेल का , याचाहीविचार करण्याची गरज आहे . त्यामुळे आपली सुरक्षितता अधिक वाढणार असेल तरआपण अशा बदलास , राजकारण न करता , एकमताने तयार व्हायला हवे .२६ / ११ नंतर सागरी सुरक्षिततेसाठी बोटी आणल्या , पण त्यांच्या वापराचे नियोजननसल्याने त्या पडून आहेत . तसेच आताही कंट्रोल रूम आणि नियोजनाबाबत काहीनिर्णय घेतलेले आहेत . अस्तित्वात असलेल्या यंत्रणेत नव्या निर्णयांचा समावेश कसाकरायचा याची दूरदृष्टी आपल्याकडे नसेल तर अशा घोषणांचा काडीचाही उपयोगनाही आणि दूरदृष्टीशिवाय नव्या घटनांमधून काही शिकताही येणार नाही . त्यामुळेसर्वांगीण विचार करून निर्णय घेतले तर जनतेचा पैसा आणि सरकार व पोलिसांचावेळ वाया जाणार नाही .१३ / ०७च्या संदर्भात प्रसारमाध्यमांची भूमिका हा मुद्दा अतिशय महत्त्वाचा आहे .२६ जुलैला मुंबईतील बहुतेक सगळ्या वर्तमानपत्रांनी मुखपृष्ठांवर मृत अथवा जखमीलोकांची छायाचित्रे छापली होती . विदारकता आणि संवेदनशीलता यातीलसमतोलाचे गांभीर्य विसरता नये . एकूणच दहशतवादी हल्ल्यांचे लक्ष्य मृतांच्याआकड्यांपेक्षा जिवंत लोकांच्या मानसिकतेला धक्का पोचवणे हे असते . पुढच्या हल्ल्यातअशी अवस्था माझी तर होणार नाही ना , असा प्रश्न जनसामान्यांना अशी छायाचित्रेबघून पडतो . मग प्रसारमाध्यमे लोकांची संवेदनशीलता व्यक्त करणार की भडक फोटोदाखवून अतिरेक्यांना मदत करणार हा निर्णय घेण्याची गरज आहे .खरे सांगायचे तर वर मांडलेल्या साऱ्या गोष्टी एकमेकांशी निगडित आहेत . राष्ट्रीयसुरक्षेच्या दृष्टीने त्यांच्यातली साखळी ओळखणे आणि राजकारण , समाजकारण आणिसर्वव्यापी सुरक्षा यातला संबंध मजबूत करणे हा एकच दूरगामी उपाय दहशतवादाला संपवू शकेल . 

my article in today's Maharashtra Times